Bút, như một giá trị

Hồi bé đọc Les Misérables của Victor Hugo, tôi cứ bâng khuâng mãi ở cái đoạn Cosette viết thư cho Marius xong, dùng giấy thấm hút mực rồi vô tình đặt xấp giấy thấm trước gương, để ông bố nuôi Jean Valjean đọc được hết nội dung thư. Tất nhiên tôi bâng khuâng không phải vì cái cảnh đọc trộm thư dù là ở một tình huống tương đối lãng mạn như thế, mà vì nó khiến tôi liên tưởng đến cây bút lông ngỗng chấm mực mà nàng Cosette đã dùng. Thì tất nhiên, bút lông ngỗng. Tác giả cũng dùng bút lông ngỗng viết bản thảo và viết cả thư tình đấy thôi. Bút. Lúc tôi còn bé chưa có máy tính, còn so bút với máy đánh chữ lọc xọc thì tôi yêu bút hơn. Ngay cả bây giờ, tôi vẫn yêu bút hơn máy tính.

Tôi yêu bút nên đã bỏ khá nhiều công sức tìm hiểu về bút

Năm 953, nhà thư pháp học Ai Cập Al-Muizz Lideenillah phát minh bút máy.

Ông Lewis Waterman có công đầu trong việc sản xuất hàng loạt thứ dụng cụ viết xảo diệu này, phổ biến nó trên toàn thế giới.

Chắc người Việt chúng ta không có cơ hội tiếp xúc với bút lông ngỗng. Thời Pháp đô hộ, đã ở kỷ nguyên bút máy. Và văn minh Tây phương khi xâm thực nước ta đã gieo vào đầu chúng ta một ám tượng chung, là kỹ nghệ, là máy móc tối tân: cây bút chứa mực sẵn mà được đặt tên bút MÁY, thế cũng đủ biết. Bút MÁY. Máy ở chỗ nào? À, không cần chấm mực, mà mực vẫn tưới đều lên ngòi, mà lại chỉ chảy khi viết, không chảy tràn lan. Tinh xảo tuyệt vời, thì phong cho nó cái danh “máy”. Mà kể ra cũng đáng, phát minh gắn bầu mực vào đuôi bút là một bước nhảy đáng kể trong lịch sử công nghệ. Nó dựa trên hiện tượng mao dẫn: khi chất lỏng được áp suất không khí đẩy trong những ống nhỏ, nó có thể thắng được trọng lực, không rơi xuống mà bị hút lên.

Bút máy sang xứ ta, thoạt đầu là công cụ viết của những người có tiền, hoặc có dính dáng ít nhiều đến Pháp, làm công chức tư chức hay có địa vị trong chính quyền chẳng hạn. Người thường vẫn chỉ dùng bút chấm mực, các cụ đồ nho cuối cùng thì dùng bút lông Tàu. Bút máy vào xứ ta, ngay từ đầu đã được xem như xa xỉ phẩm. Cái sự được-xem-như thuở ban sơ này quy định toàn bộ quá trình “đối xử” với cây bút tiếp sau, đến tận ngày hôm nay.

Tức là hôm nay, bút máy vẫn là xa xỉ phẩm.

*

Chơi bút máy không chỉ đơn thuần là thú chơi khẳng định đẳng cấp; nó mang một ý nghĩa lớn hơn nhiều: về gần lại cội nguồn của sự viết (writing), gần với lịch sử, gần với cuộc đời các nhà văn.

Nhà văn Amitav Ghosh bao giờ cũng viết tay, rồi mới gõ lại trên máy tính. Ông cho biết chỉ viết được trên giấy có dòng kẻ của Pháp, bút máy mực đen hiệu Pelikan của Đức. Hemingway hồi trẻ viết bút chì (vỏ gỗ, thời ấy chưa có loại bút chì bấm), sau cũng chuyển sang bút máy. Faulkner viết văn bằng bút máy rồi mới gõ máy chữ.

Văn hào Mark Twain gắn rất chặt với dòng Conklin Crescent, và đấy chính là điều “ghi điểm” cho hiệu Conklin. Thử xem các danh nhân khác dùng bút máy gì…

- Tổng thống Eisenhower - Parker 51
- Nhà văn Joseph Conrad - Parker Duofold Senior (black)
- Sir. A. Conan-Doyle - Parker Duofold ‘Big Red’
- Walt Disney - Sheaffer’s Balance
- Paulo Coelho - Montegrappa
- Einstein dùng Pelikan vào những năm 30. Công trình về thuyết tương đối thì được viết bằng bút Waterman
- Hemingway trong Đệ nhất thế chiến làm tài xế tải thương ngoài mặt trận Ý, lúc nào cũng dắt bút máy ở túi áo. Bút hiệu Elmo, một hiệu nhỏ chẳng ai nhớ; song hậu thân Elmo lại chính là ông khổng lồ Montegrappa!
- Churchill dùng Conway Stewart
- André Malraux - Parker Vacumatic
- Colette - Mandarin Yellow Parker Duofold
- Paul Valéry - Swan
- Friedrich Nietzsche - Soennecken

Vân vân…

Người Việt hiện đại có xu hướng quay lại bút máy, sau một thời gian khá dài say đắm với những loại bút tiện dụng hơn như bút bi, bút kim. Bút máy với mực xanh (mực đen không dùng ký hợp đồng được) cài trên túi áo đang trở thành hình ảnh thành đạt.

Trong số bạn bè tôi, họa sĩ Lê Thiết Cương là dân chơi bút máy. Thế nào cũng có những cây bút lạ, quý, trong cái messenger bag Cương hay đeo chéo qua vai. Chơi bút là phải chơi có căn cơ. Hiệu gì, đắt thế nào, không phải là tiêu chuẩn căn bản. Vấn đề cần quan tâm là nét viết có đẹp không. Như thế, cái ngòi bút mới là quan trọng nhất.

Ngòi bút thường được chế tác công phu bằng các hợp kim có chứa vàng, platinum, rhodium, iridium. Muốn viết được nét thanh nét đậm, đừng dùng ngòi có giọt hình tròn phía dưới mà phải chọn loại đầu tày. Muốn trang thư tình bạn viết trông bay bướm hào hoa như thư tình Victor Hugo, thì phải chú ý đến ngòi bút. Khi thử, hãy vẽ những hình số 8 to nhỏ khác nhau để biết bút có đáp ứng được độ chảy mực hoàn hảo ở mọi góc độ ngòi hay không. Dĩ nhiên, cũng phải kén loại mực thích hợp.

Mực Parker Quink trông có vẻ lễnh loãng. Mực Waterman cũng vậy. Đa số dân chơi bút dùng mực Pelikan - nó có loại mực đen (dù không hợp lắm cho nhu cầu… ký hợp đồng) rất đen, siêu đen, thẫm đặc như mực Tàu, viết rất thích.

*

Chiếc bút máy đầu đời của tôi vào năm học lớp Sáu là thừa hưởng của mẹ, một cây Pilot nắp vàng mẹ tôi từng dùng khi học Sư phạm. Nắp bút đã hơi lỏng do ngàm bị mòn, dễ rơi. Hồi đó, có mốt cài bút vào khe khuy áo chứ không cài lên nắp túi. Giờ chơi, chạy nhảy nô đùa thỉnh thoảng cũng phải đưa tay sờ ngực xem có còn nguyên bút hay chỉ còn mỗi nắp. Bút Pilot của Nhật, một cái hãng có tên phiên âm rất buồn cười là Kobushiki Kaisha Pairotto Koporeshon (người Nhật lẫn lộn l với r nên đọc Pilot thành Pairotto). Thế hệ cũ ở Việt Nam đọc theo kiểu Pháp, bút pi-lốt. Nét đẹp lắm, có điều thời tôi đi học thì vở toàn bằng giấy tái chế nhòe nhoẹt và đầy xơ, thành thử bút nào cũng chỉ viết ít ngày là mòn hết ngòi.

Cũng vào thời đi học, tôi dùng hai cây bút nữa: Hồng Hà và Hero. Hồng Hà thì nội địa chính cống, nhái mẫu Hero của Thượng Hải. Bút Hero (Anh Hùng) dùng tốt, bền, nét không đẹp lắm vì không ra được thanh đậm, cũng hơi khó rút ngòi ra khỏi quản để vệ sinh bút. Nhưng Hero nắp vàng thời ấy đã là cả một niềm tự hào. Tự hào chưa được bao lâu thì đã nhảy sang bút bi hiệu Bic có cái logo anh chàng đầu tròn vo.

Quãng 1995, tôi dùng Parker, nhân lúc Saigon có đại lý chính thức của Parker/Waterman. Nhưng như đã nói, mực Waterman rất loãng, tôi viết bản thảo nhạc xong, photocopy rất mờ. Đành chuyển qua dùng bút kim, bút lông, bút calligraphy (Lê Quang cũng thích dùng bút calligraphy ngòi to để viết nhạc). Mãi sau này tôi mới dùng lại bút máy.

Để dùng được bút máy, bạn phải… tập viết. Thật vậy, viết bút bi lâu ngày khiến bạn có thói quen lướt trên mặt giấy chứ không nhấn đè từng nét thanh đậm. Như vậy viết bút máy rất xấu, chữ to bè, run rẩy. Phải tập lại. Phải làm quen trở lại với việc đặt ngòi nghiêng 45º trên giấy, tập lại từng nét nhấn, nét đá, nét móc. Công phu đấy. Nhưng xét cho cùng, có thú chơi nào khỏi công phu?

Hình ảnh tôi còn giữ nguyên trong trí và hiện ra rõ ràng lúc này, là cảnh Cosette của Những Người Khốn Khổ ngồi viết thư cho người yêu, dùng bút lông ngỗng chấm mực, viết hết một trang phải dùng giấy thấm đặt nhẹ lên hút cho mực khô đi (chính do “hành vi” này mà Jean Valjean phát hiện ra bí mật của cô con gái nuôi, khi tờ giấy thấm đặt trước gương đảo chữ lại từ ngược thành thuận). Chữ viết tay cổ điển của người Pháp nghiêng về bên phải, ngòi bút lông ngỗng được chuốt rồi cắt cho bằng đầu, bề rộng đầu ngòi quãng hơn một ly, khi ấn xuống thành nét đậm, hất lên ra nét thanh. Muốn viết các kiểu chữ ronde, chữ gothique như người Đức thì dùng ngòi có bản rộng hơn, ta thường gọi là ngòi ronde. Kỹ năng viết nét thanh nét đậm này, thế hệ chúng tôi được học và rèn luyện rất kỹ từ khi mới biết mặt chữ. Trải qua bao nhiêu năm, nét chữ thay đổi, nhưng kỹ năng vẫn còn. Và bây giờ, nó trở thành một cái thú.

Thú viết chữ đẹp

Thường, để trở thành một nhà viết chữ chuyên nghiệp, bạn phải cần mẫn luyện tập sáu năm. Có một tinh thần rất Thiền ở đó, như một nhà viết chữ người Đức đã nói:

“Học viết chữ là một quá trình dài. Anh phải kiên nhẫn, và phải luôn luôn tỉnh giác [tỉnh giác, state of alertness, là chữ nhà Phật]. Có ba quá trình diễn ra song song: trí óc, tâm hồn và các cơ bàn tay. Anh phải hợp nhất chúng.”

Hãy viết sao cho người ta có thể cảm thấy nét chữ tỏa ra trạng thái tâm hồn bạn, sự nhạy cảm của bạn, những vui buồn giận dữ khoan hòa mà bạn đang trải nghiệm. Hãy viết sao cho bao nhiêu tinh hoa trong bạn phát tiết ra mặt giấy.

Hãy viết. Và đến một lúc nào đó, bạn sẽ thấy một niềm an lạc ấm áp tràn đầy châu thân, như thể bạn vừa nuốt một mảnh sáng của mặt trời. Và mặt giấy, những nét bút cất tiếng hát…

Quốc Bảo